Kleszcze to grupa organizmów licząca około 877 gatunków. W Polsce występuje 21 gatunków kleszczy, z czego najliczniejszy i najistotniejszy z punktu widzenia epidemiologicznego jest kleszcz pospolity Ixodes ricinus (Siński, 2009).
Kleszcze można podzielić na dwie główne rodziny: kleszcze miękkie i kleszcze twarde. Wśród grupy kleszczy twardych wyróżnia się gatunki: Ixodes ricinus, Rhipicephalus sanguineus, Hyalomma marginatum oraz rodzaj Dermacentor sp. (Welc-Falęciak i in., 2010).
W Polsce występuje 21 gatunków kleszczy, z czego najliczniejszy i najistotniejszy z punktu widzenia epidemiologicznego jest kleszcz pospolity.
Kleszcze są odpowiedzialne za przenoszenie licznych groźnych patogenów, między innymi bakterii Borrelia burgdorferi, Anaplasma phagocytophilum, pierwotniaków z rodzaju Babesia, wirusa kleszczowego zapalenia mózgu i opon mózgowych. Kleszcze należące do gatunku Hyalomma marginatum przenoszą patogeny wywołujące jednostkę chorobową, zwaną krymsko-kongijską gorączką krwotoczną – chorobę wirusową, spotykaną na terenie Afryki Wschodniej i Zachodniej. Brązowy kleszcz psa Rhipicephalus sanguineus jest pasożytem przyczyniającym się do zmian w ogólnym zdrowiu zwierząt. Częste narażenie na obecność kleszczy u zwierząt może być przyczyną anemii, a także zmian w masie ciała zwierząt (TNG, 2016).
Kleszcz pospolity występuje głównie w biotopach leśnych, na granicach łąk, pastwisk, pól uprawnych oraz zadrzewionych obszarów miejskich. Cykl rozwojowy kleszcza pospolitego obejmuje trzy stadia rozwojowe, które pobierają krew – larwy, nimfy i postacie dorosłe. Aktywność kleszcza pospolitego w klimacie umiarkowanym trwa od połowy marca do połowy czerwca, a następnie od połowy sierpnia do połowy listopada. Ten okres aktywności związany jest z warunkami klimatycznymi – głównie temperaturą (Bartosik i in., 2004).
Kleszcze – jak się przed nimi chronić
Profilaktyka przeciwko kleszczom i przenoszonym przez nie chorobom (w klimacie Polski głównie boreliozy) polega na zabezpieczaniu poprzez stosowanie repelentów bezpośrednio na ciało lub ubrania oraz stosowanie odpowiedniego ubioru i obuwia, oględzin całego ciała po pobycie w miejscach narażonych na występowanie kleszczy i szybkiego usunięcia w przypadku zauważenia lub wyczucia kleszcza wbitego w ciało.
Jak sprawdzić, czy repelent jest skuteczny
Skuteczny repelent powinien wykazywać długotrwałą ochronę niezależnie od warunków klimatycznych, a także nie powinien powodować podrażnień i alergii oraz niszczyć odzieży. Repelenty stosowane w ochronie przed kleszczami to produkty biobójcze, oparte na syntetycznych lub naturalnych substancjach aktywnych. Skuteczność repelentów powinna być potwierdzona odpowiednimi badaniami biologicznymi. Badania te są jednym z wymogów uzyskania pozwolenia na obrót produktami biobójczymi.
W jaki sposób wykonać ocenę skuteczności repelentu
Zgodnie z wytycznymi zawartymi w Transitional Guidance on the Biocidal Products Regulation Transitional Guidance on Efficacy Assessment for Product type 18, Insecticide, Acaricides & other Biocidal Products against Arthropods and Product Type 19, Repellents & Attractants (2016) skuteczność produktów przeznaczonych do odstraszania kleszczy powinna być wykazana w badaniach laboratoryjnych oraz w badaniach praktycznego stosowania. Badania laboratoryjne można prowadzić bezpośrednio na ciele człowieka, potraktowanym produktem biobójczym (należy wtedy używać tylko zdrowych kleszczy, pochodzących ze znanej hodowli laboratoryjnej) lub na tkaninach nasączonych repelentem (w badaniach tych można stosować kleszcze odłowione ze środowiska naturalnego). Jednym ze sposobów oceny skuteczności repelentów jest test flagowania, który polega na omiataniu roślinności tkaniną potraktowaną produktem biobójczym i sprawdzaniu ilości przyczepionych do niej kleszczy, a następnie porównywaniu ilości kleszczy przyczepionych do tkaniny kontrolnej, niezabezpieczonej produktem biobójczym. Testy skuteczności repelentów należy przeprowadzać na gatunku Ixodes ricinus, natomiast w przypadku deklaracji skuteczności produktu w warunkach klimatu tropikalnego należy uwzględnić w badaniach dodatkowo gatunek Hyalomma marginatum. Gdy produkt jest przeznaczony do stosowania w gospodarstwach hodowli drobiu, należy wykonać testy w stosunku do Argas persicus.
Ocena skuteczności produktów biobójczych powinna być przeprowadzona na odpowiedniej liczbie ochotników lub odpowiedniej liczbie tkanin do badań. Zgodnie z wytycznymi Transitional Guidance on the Biocidal Products Regulation (2016) w ocenie skuteczności repelentów powinno brać udział nie mniej niż 10 ochotników, gdyż na atrakcyjność organizmu dla kleszczy ma wpływ także stan metabolizmu człowieka. W badaniach skuteczności należy określić czas działania produktu, dlatego też ważne jest, aby prowadzić analizy w ustalonych odstępach czasu od chwili naniesienia preparatu na skórę lub tkaninę. Badania skuteczności repelencyjnej można uznać za ważne, gdy osiągnie się poziom zabezpieczenia przed kleszczami wynoszący nie mniej niż 90% w deklarowanym okresie stosowania.
dr Izabela Betlej
PWSZ im. S. Pigonia w Krośnie
THETA Doradztwo Techniczne
Piśmiennictwo:
- Bartosik, T. Kubrak, M. Sitarz, M. Święcicka, A. Buczek, 2004: „Stopień zagrożenia mieszkańców południowo-wschodniej Polski kleszczami i chorobami odkleszczowymi”, „Wiadomości Parazytologiczne” 50, 49-52.
- Siński, 2009: „Wpływ koinfekcji u kleszczy (Ixodidae) na transmisję mikropasożytów krwi”, „Wiadomości Parazytologiczne” 55, 341-347.
Transitional Guidance on the Biocidal Products Regulation Transitional Guidance on Efficacy Assessment for Product type 18, Insecticide, Acaricides & other Biocidal Products against Arthropods and Product Type 19, Repellents & Attractants (2016).
- Welc-Falęciak, A. Hildebrandt, E. Siński, 2010: Co-infection with Borrelia species and other tick-borne pathogens in humans: two cases from Poland, “Annals of Agricultural and Envioronmental Medicine”, 17, 309-313.
